Χάρτες

Στην ενότητα αυτή υπάρχει σπάνια συλλογή 100 περίπου χαρτών του ελλαδικού χώρου, που καλύπτουν την περίοδο 1490 – 1900. Η συλλογή αυτή είναι μία από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα. Μέρος της συλλογής παρουσιάζεται στην έκδοση του Μουσείου «ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ – Τέχνη ή Επιστήμη ;»
Χάρτες

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ – ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ

Δύο λέξεις Ελληνικές

Η επιστήμη της Γεωγραφίας και της Χαρτογραφίας, όπως και πολλές άλλες, γεννήθηκε στην Ιωνία. Ο πρώτος χαρτογράφος που χάραξε το περίγραμμα της γης και της θάλασσας ήταν ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (6ος αιώνας π.Χ.), μαθητής του Θαλή του Μιλήσιου. Οι χάρτες της εποχής εκείνης ήσαν επίπεδοι, κυκλικού σχήματος, χαραγμένοι πάνω σε ξύλο ή χαλκό και έδειχναν στο μέσο την Ελλάδα και στο κέντρο τους Δελφούς

Πολλοί πιστεύουν ότι πρώτος ο Γαλιλαίος ανέφερε ότι η γη είναι στρογγυλή. Αιώνες όμως πριν από αυτόν αναφορές για την «στρογγυλότητα» της γης είχαν κάνει ο Πυθαγόρας ο Σάμιος (530 π.Χ) και ο Παρμενίδης από την Ελέα. Αργότερα ο Δημόκριτος αμφισβητεί την κυκλικότητα της γης υποστηρίζοντας το ελλειπτικό σχήμα της και αναφέροντας μάλιστα συγκεκριμένα ότι το μήκος της γης είναι 1,5 φορές μεγαλύτερο από το πλάτος της. Με το τέλος της Ιωνικής Σχολής αρχίζει μία νέα χαρτογραφική περίοδος που συμπίπτει χρονολογικά με τους κλασσικούς χρόνους.
Χάρτης της Μακεδονίας και της Θράκης,

Εδώ η ύπαρξη χαρτών είναι πλέον επιβεβαιωμένη δεδομένου ότι σε αυτούς αναφέρονται όλοι σχεδόν οι κλασσικοί συγγραφείς στα έργα τους με αποκορύφωμα τον Αριστοτέλη «Μετεωρολογικά» (384 – 322 π.Χ). Εκεί καθιερώνεται η σφαιρικότητα της γης και χωρίζεται αυτή σε πέντε ζώνες, τα «κλίματα», ενώ για τον καλύτερο προσανατολισμό καθιερώνεται ένα σύστημα δώδεκα ανέμων.

Η τελευταία περίοδος της χαρτογραφικής προσφοράς του αρχαίου ελληνικού κόσμου στη χαρτογραφία εγκαινιάζεται με τις εκστρατείες του Μ. Αλεξάνδρου. Εδώ πλέον η χαρτογραφία αποκτά ουσιαστικά επιστημονική βάση δίνοντας έμφαση στις μετρήσεις. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι στον στρατό του Μ. Αλεξάνδρου υπήρχαν «βηματιστές» που είχαν σαν κύρια αποστολή τους την μέτρηση των αποστάσεων προκειμένου να τις καταγράφει ο χαρτογράφος Ευμένης.  Μετά τον θάνατο του Μ. Αλέξανδρου η ιστορία εισέρχεται στην Ελληνιστική Περίοδο κατά την οποία η χαρτογραφία εδραιώνεται ολοένα και περισσότερο αποκτώντας ευρύτερες επιστημονικές βάσεις.
Χάρτης της Πελοποννήσου, 1590

Ενδεικτικά, αναφέρουμε τον Δικαίαρχο από την Μεσσήνη, ο οποίος ήταν ο πρώτος χαρτογράφος – λιμενογράφος που χρησιμοποίησε στο χάρτη του δύο διαχωριστικές γραμμές ανάλογες με τον σημερινό παράλληλο και τον μεσημβρινό που τότε διασταυρώνονταν στο νησί της Ρόδου. Άλλος κορυφαίος χαρτογράφος της ίδιας περιόδου είναι ο Ερατοσθένης, οποίος για πρώτη φορά προσπάθησε με επιστημονική μέθοδο να υπολογίσει την περίμετρο της γης.

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΡΩΜΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Η επικράτηση των Ρωμαίων σήμανε μία νέα εποχή και για την χαρτογραφία. Ο κόσμος επεκτάθηκε και οι γνώσεις διαδίδονταν τώρα πιο εύκολα.

Ονόματα σταθμοί στην ιστορία της Γεωγραφίας και της Χαρτογραφίας όπως αυτά του Πολύβιου (2ος αιώνας π.Χ.), του Ποσειδώνιου (135-50 π.Χ) και του Στράβωνα (64 π.Χ. – 21 μ.Χ.) σημαδεύουν όλη αυτή την «χρυσή εποχή» για την χαρτογραφία και την γεωγραφία.

Ήδη από το 70 π.Χ. υπάρχουν στοιχεία ότι το μάθημα, πλέον, της Γεωγραφίας διδασκόταν και στα σχολεία. Όμως αυτός που οδήγησε την ελληνική χαρτογραφία στην τελειότητα ήταν ο Κλαύδιος ο Πτολεμαίος και δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το έργο του επηρέασε την επιστήμη αυτή μέχρι και το τέλος της Αναγέννησης.

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Στον Μεσαίωνα το χαρτογραφικό ενδιαφέρον μετατοπίζεται στη Μέση Ανατολή με επίκεντρο τους Αγίους Τόπους και κυρίως την Ιερουσαλήμ, λόγω των θρησκευτικών πολέμων και Σταυροφοριών.

Στους χάρτες της εποχής αυτής η Ελλάδα χάνει το όνομά της και εμφανίζεται συνήθως ως Αχαΐα, Ήπειρος και Μακεδονία, ξεχωριστά. Εδώ θα πρέπει παρενθετικά να επισημάνουμε το γεγονός της ιδιαίτερης σημασίας που δίδεται στην ονομασία Μακεδονία, μιας και αυτό αποτελεί ένα αδιάσειστο στοιχείο, μια έξωθεν μαρτυρία υπέρ της ελληνικότητας της Μακεδονίας που τόσο βάναυσα στις μέρες μας αμφισβητείται από την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (FYROM). Μόνο στο τέλος του Μεσαίωνα η Ελλάδα αποκτά ενιαία ονομασία στους χάρτες και ονομάζεται “Graecia”.

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ

Από την εποχή των Ανακαλύψεων, τον 15ο και 16ο αιώνα μ.Χ. οι νεοαποκτημένες γνώσεις για τον Νέο Κόσμο συνέβαλλαν στην αλλαγή της εικόνας του μέχρι τότε γνωστού Κόσμου. Παρουσιάστηκε πλέον έντονη η ανάγκη για τη δημιουργία νέων και ενημερωμένων χαρτών.  Οι χαρτογράφοι τότε ξεκίνησαν μία νέα εποχή δημιουργίας, βασιζόμενοι πλέον όχι μόνο στην φαντασία τους, αλλά στην παρατήρηση (ουρανίων σωμάτων) και κυρίως στα νέα ναυτιλιακά όργανα. Οι νέοι χάρτες δεν ήταν απλά ένα βοήθημα για τη ναυσιπλοΐα. Ήταν το κλειδί μίας ολόκληρης αυτοκρατορίας. Έτσι λοιπόν, με αυξανόμενη ακρίβεια άρχισαν να απεικονίζονται οι ακτογραμμές, οι θαλάσσιες οδοί, τα λιμάνια και η διεύθυνση των τοπικών ρευμάτων και εποχιακών ανέμων.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΟ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ

Η ελληνική χαρτογραφία είχε την τύχη να βρει στο πρόσωπο του C. Buοndelmonti ένα άξιο χαρτογράφο του Αιγαίου. Οι χειρόγραφοι χάρτες του τον 15ο αιώνα περιέχουν ανεκτίμητες πληροφορίες.

Στην περίοδο αυτή οι χάρτες δεν παρουσιάζουν όμως τη σωστή απεικόνιση των ελληνικών ακτών. Μία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι η υφιστάμενη παραμόρφωση οφείλεται στο λαθεμένο προσδιορισμό των παραλλήλων και μεσημβρινών των διαφόρων τόπων.

Τα χαρτογραφικά αυτά λάθη, που είναι αρκετά, οφείλονται στο γεγονός ότι οι χαρτογράφοι της εποχής σχεδίαζαν με βάση τις πληροφορίες τρίτων, συνήθως ναυτών που μετέφεραν τις παρατηρήσεις τους στηριζόμενοι καθαρά σε υποκειμενικά κριτήρια.

Στην Ιταλία εμφανίζονται μια σειρά από ιζολάρια και μονόφυλλοι χάρτες που εξετάζουν την Ελλάδα από τοπογραφική άποψη.

Ενδιαφέροντα ιζολάρια εκδίδει ο A. Myller το 1683. Τα ιζολάρια του Widman είναι χωρίς χαρτογραφική σημασία μια και στην εποχή της γραφής του 1750, υπάρχουν έργα πολύ πιο προηγμένα τεχνολογικά.

Τα χαρτογραφικά κέντρα της Ιταλίας εκείνη την περίοδο είναι η Ρώμη και η Βενετία. Στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα τα κέντρα χαρτογραφίας μετατοπίζονται από την Ιταλία στην Βόρεια Ευρώπη. Με πρότυπο τα αντίστοιχα ιταλικά, οι χαρτογραφικοί οίκοι του Βορρά κατασκευάζουν πορτολάνους χάρτες με ανάλογο ύφος, δηλ. με λοξοδρομικές γραμμές.

Τον 16ο και 17ο αιώνα παρουσιάζονται και έργα περιηγητικών περιγραφών.

Στη μεταβατική αυτή περίοδο αναπτύσσεται και η ιστορική χαρτογραφία του Ελλαδικού χώρου. Ξένοι περιηγητές, αρχαιολόγοι αλλά και έμποροι ταξιδεύουν στην Ελλάδα για να ανακαλύψουν αντικείμενα ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας. Καταγράφουν τις εμπειρίες τους σε βιβλία και μεταφέρουν το ενδιαφέρον τους για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο σε ευρύτερο κοινό. Έτσι τον 17ο αιώνα εμφανίζονται χάρτες της Ελλάδας με ιστορικό περιεχόμενο π.χ. η Αργοναυτική εκστρατεία, ο Τρωικός πόλεμος, η θαλασσοπορία του Οδυσσέα κ.α.

Από τα μέσα του 17ου αιώνα δυναμώνει η Ιταλική χαρτογραφική παράδοση. Ο σημαντικότερος ιταλός χαρτογράφος Coronelli μας άφησε ένα εκτεταμένο έργο για την Ελληνική χαρτογραφία.

Τον 18ο αιώνα οι Γάλλοι διοργανώνουν στην Ελλάδα ειδικές χαρτογραφικές αποστολές με ειδικούς επιστήμονες. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Κόμης Choiseul Gouffier σχεδιάζει τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τις Ακτές της Τρωάδας και κάνει κριτική της χαρτογραφίας της Ελλάδας.

Το 1818 εκδίδεται στο Παρίσι ο ναυτικός χάρτης της Ελλάδας από τον Ζακυνθινό Νικόλαο Κεφάλα, με πρότυπο τους αντίστοιχους αγγλικούς, γαλλικούς και ισπανικούς χάρτες.

Με την πτώση του Ναπολέοντα την χαρτογραφική πρωτοπορία του Ελλαδικού χώρου την κερδίζουν οι Άγγλοι. Μας δίνουν καλούς χάρτες των ελληνικών νησιών και ακτών. Η επιστημονική τους χάραξη έγινε στις αρχές του 19ου αιώνα από την Υδρογραφική Υπηρεσία του Βρετανικού Ναυαρχείου.